Маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон дар партави Паёми Пешвои миллат

Дар ҳама давру замон асоси пешрафти ҷомеаҳои мутамаддин риояи қонуну қоидаҳои адолатманишу инсонмеҳвар будааст. Рушди бонизоми ҳаёти сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии ҷомеаро бе мавҷудияти тартиботи ҷамъиятӣ дар дохили давлат тасаввур намудан ғайриимкон аст. Барои расидан ба ин ҳадафи олӣ эҷоду таҳия ва қабули санадҳои ҳуқуқии сарнавиштсозу адолатпарварро ба роҳ монда, дар заминаи он бо роҳҳои гуногуну мақсаднок маърифати ҳуқуқӣ ва шуури ҳуқуқии ҷомеаро бояд боло бурд.

“Маърифати ҳуқуқӣ маҷмуи донишҳои ҳуқуқӣ, донистани қонунҳо, санадҳои зерқонунӣ ва истифодаи дурусти онҳо аз ҷониби шаҳрвандон аст. Бесабаб нест, ки Пешвои муаззами миллат дар Паёми худ ин масъаларо арзёбӣ карданд. Албатта, баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон ин роҳи ҳалли як қатор мушкилиҳои ҷомеаи имрӯзаи мо мебошад.

Аз ҷумла, бо баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ сатҳи коррупсия низ имконияти коҳишёбӣ дорад. Маърифати ҳуқуқӣ ҳангоми истифодаи ҳуқуқ ба дониши махсус, яъне ба он, ки дар доираи фаъолияти амалӣ ва барои он амалӣ карда мешавад, дахл дорад.

Дар радифи дигар дастовардҳои муҳим яке аз муваффақияти ҷомеаи мо дар даврони соҳибистиқлолӣ қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон маҳсуб мешавад. Имсол аз қабули ин санади тақдирсоз 30 сол сипарӣ мешавад. Ба ин муносибат Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон соли равонро Соли маърифати ҳуқуқӣ эълон намуданд. Ҳар қадаре, ки сатҳи маърифати ҳуқуқии ҷомеа баланд бошад, ҳамон андоза кафолати рушди босуботи мамлакат таъмин мегардад. Новобаста аз касбу кор имрӯз зарурат пеш омадааст, ки шуури ҳуқуқии мардум баланд бардошта шавад.

Маърифати ҳуқуқӣ аз ду навъи асосӣ иборат аст: якум, аз дониши муқаррароти ҳуқуқӣ, ки асоси ҳуқуқии татбиқро ташкил медиҳанд ва дуюм, аз донистани ҳолатҳои воқеии парванда. Дар маҷмӯъ, онҳо яке аз унсурҳои умумии истифодаи ҳуқуқро ташкил медиҳанд – тарафи зеҳнии мундариҷаи он.

Дониши бевосита (вақте ки объекти эҳсосотӣ мавзуи дониши мустақим аст) дар соҳаи истифодаи ҳуқуқ, хусусан дар фаъолияти судӣ, аҳамияти маҳдуд дорад. Ин метавонад, масалан, муқаррар кардани далели амали ғайриқонунӣ ҳангоми ҷорӣ намудани санксия аз ҷониби мақомоти маъмурӣ дар ҷои ҳуқуқвайронкунӣ ва дар фаъолияти судӣ – дарки суд дар шаклҳои мурофиавии далелҳои ҳуқуқие, ки дар лаҳзаи баррасии ин парвандаи ҳуқуқӣ идома доранд ва бевосита аз ҷониби суд шинохта мешаванд (масалан, бевосита муайян кардани хусусияти ҷудошавии ҳуҷраи баҳсбарангез, мавқеи он ҳамчун гузаргоҳ).

Нақши муайянкунанда дар маърифати ҳуқуқӣ ба фаъолияти миёнаравӣ тааллуқ дорад.

Ҳамин тавр, ҳангоми муайян кардани ҳолатҳои воқеии парванда, такрори воқеият бо ёрии дигар далелҳои воқеӣ сурат мегирад. Ва ин комилан фаҳмо аст. Ҳолатҳои парвандае, ки мақомоти иҷроия муқаррар кардаанд, асосан ба гузашта дахл доранд.

Онҳо, чун қоида, метавонанд бо ёрии маълумоти муайян - чопҳо, изи дар ашё гузошташуда ва ғайра такрор карда шаванд, дониши ҳуқуқии меъёрҳои ҳуқуқӣ низ хусусияти миёнаравӣ дорад: он тавассути шакли ҳуҷҷатии калимавӣ, шакли ифодаи ҳуқуқии иродаи қонунгузор амалӣ карда мешавад.

Ҳангоми ташаккули шуури баланди ҳуқуқии шаҳрвандон дар шароити рушди ҷомеаи иттилоотӣ, инчунин ба равони шахс, ҳамчун шахсе, ки эҳтиёҷоти худро дар ҳаёт дорад, диққат додан муҳим аст.

Аксар вақт шахс бояд эътироф кунад, ки омодааст ба қоидаҳои муайяни ҳаёт (аз ҷумла меъёрҳои қонунгузорӣ) мутобиқ шавад, агар барои рушди он шароити муайяни зарурӣ фароҳам оварда шавад. Дар ин ҷо низоми баҳисобгирии манфиатҳои давлат ва ҷомеа ба назар гирифта мешавад. Ноил шудан ба тавозун дар ин кор имкон медиҳад, ки арзишҳои ҳуқуқ дар байни ҷомеа самараноктар тарғиб карда шаванд, ҳуқуқ ва тамоми низоми қонунгузорӣ, пеш аз ҳама, ҳамчун ҳавасмандгардонӣ барои таъмини зиндагии шоиста ва шукуфон ба шаҳрвандон шарҳ дода шавад.

Дар айни замон, фарқ кардани мафҳумҳои «шароит» ва «ҳавасмандгардонӣ» хеле муҳим аст, зеро дар ҷомеа ҳамеша фаҳмиши бисёрҷонибаи калимаҳои пурмазмун мавҷуд аст.

Ҳавасмандкунӣ бояд имтиёзҳо, беҳбудиҳо дар вазъи моддӣ ё дигар ҳолат, даъвати ҷомеа барои мусоидат ба таҳкими тартиботи ҳуқуқӣ бошад. Шароит бояд дар асоси имкониятҳои давлат барои таъмини зиндагии шоиста ба шаҳрвандон ташаккул ёбад.

Дар маҷмуъ, ҳамаи ин омилҳо имкон медиҳанд, ки шуури ҳуқуқии шаҳрвандон аз даврони хурдӣ мунтазам баланд бардошта шавад. Ташаккули шуури ҳуқуқии шаҳрвандон дар ҳар як кишвар ба таври гуногун сурат мегирад. Ва аксар вақт ба ин раванд хусусиятҳои таърихии рушди давлат таъсир мерасонанд. Аммо шубҳае нест, ки ҳар як ҷомеа мехоҳад бехатар зиндагӣ кунад ва маҳз барои ҳамин идеали рафтори ҳуқуқии худро ба вуҷуд меорад, ки мундариҷаи дохилии  он ба арзишҳои муайяни ҳуқуқӣ асос ёфтааст.

Фаридун Самандаров,
ассистенти кафедраи
ҳуқуқшиносии Донишгоҳи давлатии Кӯлоб
ба номи А. Рӯдакӣ