АЗ НАСИҲАТ ТОЗА ГАРДАД ҲАР ДИЛЕ

Ба ифтихори ворид шудани «Куллиёт»-и Мавлоно Ҷ. Балхӣ ба феҳристи хотироти ҷаҳонии ЮНЕСКО

Яке аз фазилатҳои неки инсонӣ, ки шаъну шараф ва манзалати ӯро баланд мебардорад, ин ахлоқи нек ва намунавии ӯ мебошад. Ниёгон ахлоқи неки инсонӣ, ҳусни одобро дар вуҷуди фарзандон парвариш намуда, аз хурдӣ таълим медоданд ва аз бузургсолон то хурдсолон онро риоя мекарданд. Адибону олимони машҳур низ дар осори худ ба тарзи одоб ва фазилатҳои инсонӣ диққати асосӣ дода, дар риояи ахлоқи намунавӣ барои фарзандон намуна буданд ва фарзандонро низ дар ин рӯҳия тарбият менамуданд. Фарзандонро панд медоданд, насиҳат мекарданд ва ҳамин тариқ дар баланд бардоштани сатҳи тарбияии онҳо саҳми муносиб мегузоштанд.

хеле қадими мардуми ориётабор аст. Минбаъд суннату анъанаҳои ахлоқӣ ва тарбиявӣ аз насл ба насл гузашта, дар эҷодиёти бузургони илму адабиёти миллӣ тадовум пайдо мекунанд. Зиёда аз ин, тавассути оини тарбиявӣ бузургони мо халқу миллат ва дар умум, мардумро ба роҳи рост ҳидоят намуда, арзишҳои ахлоқиро дар ҷомеа ташвиқу тарғиб кардаанд. Яке аз бузургони илму адабиёт ва фарҳанги миллӣ, ки дар побарҷо нигоҳ доштани суннатҳои ахлоқӣ ва маданӣ нақши калидӣ доштааст, Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ мебошад.

Тазаккур бояд дод, ки таълимоти ахлоқии Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ бар асоси андешаҳои гуманистӣ созмон ёфта, дар он мавзуи заҳматҳои инсон дар роҳи такомули рӯҳии худ мақоми хос дорад. Мавлоно кӯшиш ба харҷ додааст, ки дар доираи асарҳои худ беҳтарин намунаҳои ахлоқи инсониро таблиғ намуда, вобаста ба тақозои мавзуъ аз мушаххасоти тарбиятӣ ёдовар мешавад ва мақому мартабаи инсонро дар соҳибахлоқ будани ӯ арзёбӣ мекунад. Дур будан аз разоили ахлоқӣ ва пайвастан ба муҳосини тарбиятӣ инсонро мартаба ва мақом мебахшад. Ба ин маънӣ Мавлоно ба инсон муроҷиат карда, мефармояд:
То ту торику малулу тираӣ,
Дон, ки бо деви лаъин ҳамшираӣ.
Чун зи луқма ту ҳасад бинӣ давом,
Ҷаҳлу ғафлат зояд онро, дон ҳаром.
Ҳеҷ гандум кориву ҷав бар диҳад,
Дидаӣ аспе, ки куррай хар диҳад?

Ин адиби донишманд ва машҳур ба ғояҳои тарбиявӣ диққати асосӣ дода, насиҳатро як роҳи беҳтарин дар тарбияи инсон медонад ва дар ин росто мефармояд:
Аз насиҳат ноқисон комил шаванд,
В-аз насиҳат мудбирон муқбил шаванд.
В-аз насиҳат тоза гардад ҳар диле,
В-аз насиҳат ҳал шавад ҳар мушкиле.

Бале, агар насиҳат дуруст ва тибқи барномаи мушаххас роҳандозӣ гардад ва ба зеҳни кӯдак ё наврас ҳамин гуна ҷой дода шавад, умеди комил метавон дошт, ки хурдсол рафтору кирдори худро дигар менамояд ва номбардори падару модар мегардад. Ин ақидаро Муҳаммади Ғаззолӣ низ дар китоби «Эҳё-ул-улум-ад-дин» ва «Кимиёи саодат» чунин баён кардааст: «Дили кӯдакон мисли замини навкорам аст ва он чи ки мо дар он кишт мекунем, ҳамон месабзад».

Мавлонои Румӣ тарбияро асоси зиндагии инсон мешуморад, зеро ба қавли ӯ, мартаба ва мақому манзалати инсон аз ҳамаи махлуқоти олам боло мебошад ва пайгирии ин масъала аз аввал то ба охири осори мутафаккирро ташкил медиҳад. Мавлоно дар замоне зиндагӣ мекард, ки ҳассосиятҳои даврӣ, аз қабили риёкорӣ, хурофапарастӣ, таассубгароӣ, бадандешӣ, нафратпароканӣ ва амсоли инҳо аз ҳар тараф буруз мекарданд ва ҷомеаро ба гирдоби мушкилот мепечониданд. Махсусан, риёкории динию мазҳабӣ миёни рӯҳониёни замон дар авҷ буд ва Мавлоно ин вазъи ноҷури равонию ахлоқӣ ва ақидатиро дида, чунин иддао мекунад:
Ҳазорсола раҳ аст аз ту то мусулмонӣ,
Ҳазор соли дигар то ба ҳадди инсонӣ.

Мавлоно дуруст пай бурдааст, ки набояд ба мусулмон будани худ мағрур шуд ва ё ифтихор намуд, балки бо пиндору гуфтору рафтори нек миёни афроди ҷомеа намуна бояд буд, то ин ки дигарон аз сатҳи ахлоқу маънавиёти баланд ибрат бигиранд ва ҳамин тавр, тағйироти тарбиятӣ дар муҳитҳои иҷтимоӣ ба вуқӯъ пайвандад.

Мавзуи дигари эҷодиёти шоир ин ҳурмату эҳтиром ва мақому манзалати устод-омӯзгор мебошад. Румӣ, барои ба қуллаи умеду орзуҳо расидан, ранҷу заҳматҳои устод ва заҳмату донишандӯзиҳову роҳнамоии ӯро зарур дониста, дар партави он панд медиҳад, ки ба қадру қимати устод расидан мебояд, зеро устод-омӯзгор машъалафрӯзи ҳаёти ҳар фард аст:
Ҳеҷ кас аз пеши худ чизе нашуд,
Ҳеҷ оҳан ханҷари тезе нашуд.
Ҳеҷ Мавлоно нашуд Мавлои Рум,
То муриди Шамси Табрезӣ нашуд. 

Дар таълиму тарбия мавқеи маслиҳат бағоят баланд аст. Дар урфият мегӯянд: «Ҷомаи бомаслиҳат кӯтоҳ наояд». Оре, файзу баракати кор дар машварат ва маслиҳат аст. Дар ин масъала Мавлоно чунин андеша дорад, ки инсонҳо бояд дар ҳаллу фасли масоили ҳаётӣ бо ҳамдигар машварат намоянд, зеро кори бомаслиҳат судманду манфиатбахш аст:
Машварат идроку ҳушёрӣ диҳад,
Ақлҳоро ақлҳо ёрӣ диҳад.

Ҷалолиддини Румӣ таъкидан менигорад, ки ҳар чиз, ҳатто сурату зебоӣ, рафтору кирдор низ зоҳиру ботин дорад ва мавқеи ботин аз зоҳир баланду волост. Аз ин лиҳоз, бояд ба ботин диққати асосӣ дод. Агар Шайх Саъдӣ «Тани одамӣ шариф аст ба ҷони одамият» гуфта бошад, Ҷалолуддини Балхӣ бар он таъкид мекунад, ки зебоии инсон ба сирати зебои ӯст на ба сурат, зеро сурати зоҳир фанопазир аст, вале сират ҷовидону абадист:
Сурати зоҳирфано гардад бидон,
Олами маънӣ бимонад ҷовидон.

Шоири машҳур некӣ ва некукориро ситоиш намуда, мардумро ба саховатмандӣ, кумак намудан ба дармондагону ниёзмандон даъват менамояд.

Ӯ панд медиҳад, ки набояд дармондагон аз назари дороён дур монанд ва беҳтарин шахс он аст, ки пайваста аз ҳоли ниёзмандон хабар мегирад. Ин нуктаро аз мазмуни ҳикояи “Марди некукор ва аҳли Заврон” хуб дарёфтан мумкин аст. Дар Заврон ном деҳа дар кишвари Яман марди накукоре зиндагӣ мекард, ки пайваста роҳе барои кумак ба дардмандону ниёзмандон пайдо мекард.

Мекӯшид, ки дили онҳоро хуш кунад ва онҳоро аз ҳоҷатмандӣ барорад. Ба ин муваффақ ҳам шуда буд ва дардмандону мустамандон ва аҳли ниёз ҳамеша ба кулбаю кӯи ӯ меомаданду аз парасторию саховатмандиаш баҳраҳо мебурданд. Ба ин маънӣ Мавлоно хуб ишорате мекунад:
Кулбаи дарвеш будӣ кӯи ӯ,
Омадандӣ мустамандон сӯи ӯ.

Шинохти қадри падару модар аз мадҳи назар ва мавзуи эҷодиёти Ҷалолуддини Балхӣ дар канор набуда, ӯ моро ба эҳтиром намудани падару модар даъват менамояд. Ҳастии падару модарро дар ҳаёти инсон аз ҳама муҳим шуморида, панд медиҳад, ки ҳар касро муҳим аст, то ба қадри падару модар бирасад. Шоир дар аксарияти байту ҳикояҳои асар меҳру муҳаббати беандозаи фарзанд ба падарро ташвиқ карда, насли наврасро ба қадрдонӣ аз волидон даъват мекунад. Алалхусус, дар ҳикояте нолаву шевани кӯдаке, ки аз падар маҳрум мондааст, хеле риққатовар баён ёфтааст:
Кӯдаке дар пеши тобути падар,
Зор менолиду бармекӯфт сар,
К-«Эй падар, охир куҷоят мебаранд,
То туро дар зери хоке биспаранд.
Мебарандат хонаи тангу заҳир,
Не дар ӯ қоливу на дар вай ҳасир». 

Мавлоно гаштаву баргашта насли наврасро ба риояи одоби нек ташвиқ мекунад. Ӯ қайд мекунад, ки беадаб на танҳо ба худ зарар мерасонад, балки тамоми оламро ноосудаву ноором мекунад. Аз ин рӯ, тарбияи насли наврас дар рӯҳияи ахлоқи неки инсонӣ муҳим ва аввалиндараҷа аст:
Аз Худо ҷӯем тавфиқи адаб,
Беадаб маҳрум гашт аз лутфи Ҳақ.
Беадаб танҳо на худро дошт бад,
Балки оташ дар ҳама офоқ зад.

Инъикоси хоксориву фурӯтанӣ дар осори Ҷ. Балхӣ нақш ва мавқеи назаррас дорад. Шоир хоксориву фурӯтаниро ситоиш карда, таъкид мекунад, ки инсони донишманд ба камоли пухтагӣ мерасаду боз ҳам мулоим мегардад, веле ноаҳлнодон ба ин маъно намерасад:
Дарнаёбад ҳоли пухта ҳеҷ хом,
Пас сухан кӯтоҳ бояд вассалом.

Ва дар ин бора дар байти дигар низ ишора мекунад:
Ҳосили умрам се ҳарфе беш нест:
Хом будам, пухта шудам, сӯхтам.

Дар тарбия намудани фарзанд таълим мавқеи назаррас дорад. Дар таълим фарзанд дониш мегирад ва нақши дониш дар ҳаёти инсон бориз аст ва дониш омили тарбияи неки инсонҳост. Мавлоно андӯхтани дониш ва ба таълим фаро гирифтани насли наврасро муҳим ва зарурӣ шуморида, бар он аст, ки неъмати рӯи олам аз дониш вобаста буда, ҳеҷ пешравии зиндагии инсонӣ бидуни андӯхтани илму хирад имконпазир нест:
Чанд хуршеди карам афрӯхта,
То ки абру баҳр ҷуд омӯхта.
Партави дониш зада бар хоку тин,
То ки шуд донапазиранда замин.

Хулоса метавон кард, ки тарбия натиҷа ва фазилати зиёд дорад. Тарбия, пеш аз хама, ба покии ҷисмонии инсон таъсир мерасонад. Он алфози кабеҳро аз забони инсон дур месозад ва шахсро фозилу хирадманд мегардонад. Аз ин рӯ, тарбияи  нек омили бахту саодати инсон мебошад. Муҳим он аст, ки тарбия адоват, хусумат, бухл, кина, ҳасад барин хабоиси ахлоқиро рафъ месозад. 

Тавассути тарбия шахс дорои хислатҳои ҳамида: ростқавлу ростгӯ, дилсофу раҳмдил, мушфиқу меҳрубон, дилсӯзу ғамхор, халқдӯсту мардумнавоз, раиятпарвару меҳнатқарин, содиқу вафодор, хушзабону хушмуомила, ҳалиму дилҷӯ, дидадарову маҳбуб, ғамхору ғамгусор мегардад. Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ тавассути таълимоту мероси гаронбаҳояш аз тамоми инсонҳо даъват ба амал меоварад, ки дар партави барномаҳои тарбиятӣ муҳосини ахлоқиро соҳиб шаванд ва разоили ахлоқиро канор бигузоранд.

Сафия САИДИБ РОҲИМОВА,
омӯзгор