Пояи устувории ҳуқуқ ва адолат

«Фақат  он  шахсоне  ҳуқуқҳои  худро  ҳимоя  карда  метавонанд,  ки маърифат доранд».
Абай Қунанбаеу

Конститутсияи  Ҷумҳурии  Тоҷикистон  ҳамчун ҳуҷҷати  олии  ҳуқуқӣ  пойгоҳи  ҳуқуқии  давлат  ва ҳуқуқу  озодиҳои  шаҳрвандонро  муайян  мекунад. Риоя  ва  эҳтироми  он  боис  мешавад,  ки  ҷомеаи солим,  пойдору  босубот  ва  дорои  арзишҳои ҳуқуқӣ  ва  демократӣ  ташаккул  ёбад.  Барои  ин, баланд  бардоштани  ҳисси  ватандӯстӣ,  густариши  донишҳои  ҳуқуқӣ  ва  тақвияти  эҳтиром  нис-бат ба қонун дар байни мардум аз афзалиятҳои аввалиндараҷа маҳсуб мешаванд. Конститутсия, пеш  аз  ҳама,  ҳуҷҷати  юридикие  мебошад,  ки  он асосҳои  сохтори  давлат,  қонуният  ва  тартиботи ҳуқуқиро муайян мекунад. 

Президенти  Ҷумҳурии  Тоҷикистон  муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд намудааст: «Конститутсия - рамзи пурҷалоли истиқлол ва озодии мо аст, ки онро  бояд  ҳар  як  шаҳрванд  арҷгузорӣ  намояд». 

Ин суханон ба мо нишон медиҳанд, ки маърифати ҳуқуқӣ бояд дар доираи давлат ва ҷомеа тарғибу ташвиқ карда шавад.

Маърифати  ҳуқуқӣ  ё  худ  огоҳии  ҳуқуқӣ мафҳумест,  ки  ба  фаҳмиш,  огоҳӣ  ва  дониши шахс дар бораи қонунҳо, ҳуқуқҳо ва уҳдадориҳои худ ишора мекунад. Маърифати ҳуқуқӣ на танҳо ҳуқуқу  уҳдадориҳои  шахсро  муайян  месозад, балки  барои  ташкили  ҷомеае,  ки  ҳар  як  шахс дар  он  эҳтиром  ба  қонун  дорад  ва  адолат  дар он  барқарор  аст,  нақши  муҳим  мебозад.  Барои Тоҷикистон  ҳамчун  ҷомеаи  рӯ  ба  тараққӣ,  боло бурдани  маърифати  ҳуқуқӣ  муҳимияти  хоса  дорад. Ибораи устод Лоиқ Шералӣ низ дар ин мав-рид маънӣ дорад: «Адолат дар ҷомеа ҳамон вақт пойдор мешавад, ки ҳар як инсон ҳуқуқи худро бидонад ва онро риоя кунад».

Аҳамияти маърифати ҳуқуқӣ- Ҳифзи ҳуқуқи шахсӣ ва иҷтимоӣ: Донистани ҳуқуқ ва уҳдадориҳо ба шахс имкон медиҳад, ки ҳимояи худро таъмин кунад ва дар ҳолати лозимӣ аз мақомоти дахлдор кумак пурсад. Барои мисол, шаҳрвандони огоҳ аз ҳуқуқҳои меҳнатии худ метавонанд бо шароити хуби кор таъмин шаванд.

- Кам кардани ҷинояткорӣ: Огоҳии мардум аз қонун ва масъулиятҳои ҳуқуқӣ боиси кам шудани ҳолатҳои ҷинояткорӣ мегардад. Мардум, вақте ки дар бораи оқибатҳои ҳуқуқии ҷиноятҳо маълумот доранд, аз содир кардани онҳо худдорӣ мекунанд. Маҳз  муҳиммияти  ин  падидаро  дар  ҷомеа Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба инобат гирифта, соли 2024-ро «Соли маърифати ҳуқуқӣ» дар кишвар эълон доштанд.

Мушкилоти маърифати ҳуқуқӣ дар ҷомеаи моДар  Тоҷикистон,  гарчанде  ки  солҳои  охир кӯшишҳои зиёде барои баланд бардоштани маъ-рифати ҳуқуқӣ сурат гирифтааст, вале ҳанӯз ҳам баъзе мушкилот боқӣ мондаанд.

Фарогир  набудани  барномаҳои  таълимӣ:  донистани  қонунҳо  бештар  дар  сатҳи  назариявӣ таълим дода мешавад, ки ин ба он оварда мера-сонад, ки мардум фақат дар сатҳи умумӣ бо қонун шинос бошанд.

Роҳҳои баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ

- Тақвияти таълимоти ҳуқуқӣ дар муассисаҳои таълимӣ: дарсҳои ҳуқуқ ва донишҳои ҳуқуқиро метавон дар барномаҳои мактабӣ бештар ба таври амалӣ ва таҷрибавӣ ворид кард. Масалан, бо ис-тифода аз казусҳо (ҳолатҳои амалии ҳуқуқӣ) метавон ба хонандагон тарзи татбиқи қонунро омӯзонд.

- Баланд бардоштани дастрасӣ ба манбаъҳои ҳуқуқӣ:  таъмини  дастрасӣ  ба  интернет  ва махзанҳои  ҳуқуқӣ  дар  минтақаҳои  дурдаст муҳим  аст.  Сомонаҳои  давлатии  ҳуқуқӣ  ва машваратгоҳҳои ҳуқуқиро дар деҳот ба роҳ мондан метавонад роҳи ҳалли хуби кор бошад.

-  Ташкил  намудани  “Рӯзи  ҳуқуқ”  дар муассисаҳо: бо баргузории “Рӯзи ҳуқуқ” дар муассисаҳои таълимӣ ва корхонаҳо метавон аҳамияти  маърифати  ҳуқуқиро  ба  мардум хотиррасон намуд.

Мустаҳкам  намудани  ҳуқуқи  инсон ва  таъмини  волоияти  қонун  ба  маънои фароҳам  овардани  шароити  баробарии ҳуқуқӣ барои ҳар як шахс аст. Волтер, файласуфи машҳури фаронсавӣ, қайд намудааст: «Адолат дар ҷомеа ҳангоми эҳтиром ва иҷрои  баробарии  қонун  оғоз  меёбад.»  Ин гуфтаи  Волтер  таъкид  мекунад,  ки  муҳайё намудани фазои ҳуқуқӣ, ки дар он ҳуқуқҳои инсон ҳифз шаванд ва қонун волоият дошта бошад, барои рушди ҷомеа ва таъмини амният ва адолати ҷамъиятӣ муҳим аст.

Дар  ташаккули  маърифати  ҳуқуқии  мо, пеш аз ҳама, қабули Конститутсия мақоми калидиеро дорост. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон  6  ноябри  соли  1994  қабул  карда  шуда,  боиси қайд  аст,  ки 6  ноябр  тибқи Қонуни  Ҷумҳурии  Тоҷикистон  «Дар  бораи рӯзҳои ид», рӯзи истироҳат муқаррар шудааст. Барои баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии мардум, метавон чораҳои иловагии зеринро пешниҳод кард:

-  Фаъолсозии  марказҳои  машваратии  ҳуқуқӣ  дар ҷамоатҳо:  таъсиси  марказҳои  машваратии  ҳуқуқӣ дар ҳар як ҷамоат метавонад аҳолии маҳаллӣ, бахусус онҳое, ки ба хизматрасониҳои ҳуқуқӣ дастрасии  кам  доранд,  бо  машварати  ҳуқуқӣ  таъмин  на-мояд. Машваратгарон дар ин марказҳо метавонанд аҳолиро  дар  бораи  ҳуқуқу  уҳдадориҳояшон  маълумот диҳанд.

-  Истифода  аз  технологияи  мобилӣ: дар  Тоҷикистон  истифодаи  смартфонҳо ва  интернет  васеъ  паҳн  шудааст.  Ташкили  барномаҳои  мобилӣ,  сомонаҳо  ва саҳифаҳои махсус дар шабакаҳои иҷтимоӣ барои омӯзиши ҳуқуқҳо ва қонунҳо ба мардуми зиёд кумак мекунад, ки дар ҳар вақти муносиб  маълумоти  заруриро  дарёфт  кунанд.

-  Ҷорӣ  кардани  “Судҳои  таҷрибавӣ”  барои ҷавонон ва донишҷӯён: дар мактабҳо ва донишгоҳҳо  баргузории  судҳои  таҷрибавӣ (mock  trials)  метавонад  дар  ташаккули малакаҳои ҳуқуқии ҷавонон нақши муҳим бозад. Онҳо бо раванди додгоҳӣ шинос меша-ванд ва бо мисолҳои воқеӣ аз масъалаҳои ҳуқуқӣ бархӯрд мекунанд.

-  Ташкил  намудани  рӯзҳои  “Маърифати  ҳуқуқӣ”  дар  корхонаҳо:  мунтазам  баргу-зор намудани семинарҳо дар корхонаҳо ва 
ташкилотҳо  метавонад  кормандонро  дар бораи ҳуқуқҳои меҳнатӣ ва уҳдадориҳояшон хубу фишурда огоҳ намояд.

Умедҷон АМОНӢ, 
ҳуқуқшинос